خاندان هدایتخاندان هدایت یکی از خاندانهای قدیمی ایران است. این خانواده خود را از اولاد کمال خجندی که معاصر حافظ شیرازی بوده است، می‌دانند. این خانواده در کلانه که از مضافات دامغان است سکونت، و از قدیم با ایل قاجار مراوده داشته و جزء طرفداران پر و پا قرص آن‌ها بوده‌اند. فهرست مندرجات۱.۱ - مهم‌ترین تالیفات رضاقلی ۲ - علیقلی‌خان مخبرالدله ۳ - جعفر قلی‌خان هدایت ۴ - حسینقلی‌خان مخبرالدوله ۵ - مرتضی‌قلی‌خان هدایت ۶ - مهدیقلیخان هدایت ۶.۱ - دوره فعالیت و شهرت مخبرالسلطنه ۷ - محمدقلی‌خان هدایت ۸ - غلامرضاخان هدایت ۹ - حسنعلی کمال هدایت ۱۰ - مصطفی‌قلی کمال هدایت ۱۱ - غلامعلی هدایت ۱۲ - رضاقلی هدایت ۱۳ - سرلشگردکتر کریم هدایت ۱۴ - هدایتقلی‌خان هدایت ۱۵ - سرلشگر عیسی هدایت ۱۶ - ارتشبد عبدالله هدایت ۱۷ - محمود هدایت ۱۸ - مهندس خسرو هدایت ۱۹ - علیقلی هدایت ۲۰ - مسعود هدایت ۲۱ - سعید هدایت ۲۲ - صادق هدایت ۲۳ - پانویس ۲۴ - منبع ۱ - رضاقلیخانجد آن‌ها اسماعیل‌کمال در جنگ با زکی‌خان زند، ناجوان‌مردانه کشته شد. فرزند وی محمدهادی‌خان بعدها مورد توجه آقامحمدخان قاجار قرار گرفت. فرزند محمدهادی‌خان، رضاقلیخان بود که در زمان وفات پدر هفت‌ساله بود و در معیت مادرش عازم بارفروش (بابل) نزد خویشاوندان می‌روند. بعد از آن به فارس برمی‌گردند و مادرش با محمدمهدی‌خان شحنه ازدواج می‌کند. وی مورد توجه فتحعلی‌شاه بوده و در زمان محمدشاه هم بعد از قتل قائم مقام حاج میرزا آقاسی به صدارت می‌رسد. در زمان امیر کبیر با سمت ایلچی به خوارزم می‌رود. سرانجام در ۱۲۸۸ (ه. ق) وفات می‌کند. ۱.۱ - مهم‌ترین تالیفات رضاقلیمهمترین تالیفات رضاقلی عبارتند از: ۷ جلد مجمع الفصحاء، ریاض العارفین، فرهنگ انجمن‌آرای ناصری، سفرنامه خوارزم و سه جلد آخر روضه‌الصفا که احوال بعد از هفت جلد روضه‌الصفا محمدبن‌خاوند معروف به میرخواند تالیف کرده و در زمان حیات تمام آن ده جلد را چاپ کرده است. پسران رضاقلیخان عبارتند از علیقلی‌خان مخبرالدوله و جعفرقلی‌خان نیرالملک. [۱]
علوی، سیدابوالحسن، رجال عصر مشروطیت، ص۱۰۱.
بانی مسجد هدایت که از مساجد معتبر تهران است و امروزه به همین نام خوانده می‌شود، رضاقلی خان هدایت بوده است. این مسجد در حال حاضر در خیابان جمهوری بین چهارراه استانبول و چهارراه مخبرالدوله واقع است. تعدادی از رجال خانواده هدایت در این مسجد مدفون شده‌اند. ازجمله رضاقلیخان هدایت، مخبرالدوله هدایت و مرتضی‌قلی خان هدایت. [۲]
نظامیان عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک ارتشبد بهرام آریانا، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ص۶۸.
۲ - علیقلی‌خان مخبرالدلهپسر ارشد رضاقلیخان که در ۱۲۴۵ (ه. ق) در شیراز متولد شد. مدتی حاکم فیروزکوه بود و بعد به همراه پدر به خوارزم رفت. پس از افتتاح دارالفنون جزء محصلین آن‌جا می‌شود. بر اثر خوش‌خدمتی به علیقلی‌میرزا اعتضادالسلطنه (در تلگرافخانه)، مخبرالدوله لقب گرفت و در سفر فرنگ نیز همراه ناصرالدین‌شاه برای ادامه تحصیل به اروپا رفت. بعد از عزل اعتضادالسلطنه از تلگرافخانه، امور به مخبرالدوله واگذار می‌شود. علاوه بر وزارت تلگراف، وزارت علوم، وزارت معادن در ۱۲۹۹ به او تفویض می‌شود. مدتی هم برخی از این مشاغل را بین پسران و بستگان خود تقسیم کرد. مخبرالدوله در ۱۳۱۵ (ه. ق) در تهران درگذشت و در تکیه رضاقلیخان نزدیک قبر پدرش به خاک سپرده شد. وی حین وفات چهار پسر داشت: ۱- حسینقلی‌خان (بعد از پدر مخبرالدوله لقب گرفت)، ۲- مرتضی‌قلی‌خان (داماد مظفرالدین شاه صنیع‌الدوله لقب گرفت)، ۳- مهدیقلیخان (از طرف مظفرالدین شاه مسمّی به مخبرالسلطنه گردید)، ۴- محمدقلی‌خان (مخبرالملک نامیده شد.) [۳]
عاقلی، باقر، مشاهیر رجال، ص۳۰۲ - ۳۰۴.
پسر دیگرش عباسقلی‌خان بود که وقتی هفت ساله بود بر اثر سوختگی از آب جوش درگذشت. [۴]
عاقلی، باقر، مشاهیر رجال، ص۲۴۸.
علیقلی‌خان سه دختر نیز داشت. میرزا جوادخان سعدالدوله در جوانی با دختر مخبرالدوله ازدواج کرد ولی به علت اختلاف بین داماد و پدرزن این ازدواج گسیخته شد. مخبرالسلطنه به علت اختلاف با سعدالدوله در یادداشت‌های خود حملات زیادی به او نموده است. [۵]
عاقلی، باقر، زندگینامه و شرح حال وزرای امورخارجه، ص۹۵- ۹۶.
۳ - جعفر قلی‌خان هدایتجعفرقلی معروف به نیرالملک، فرزند رضاقلیخان هدایت، متولد ۱۲۴۷ (ه. ق) در تهران است. تحصیلات خود را نزد پدر در ادبیات فارسی و مقدمات زبان عربی آموخت. پس از تاسیس دارالفنون بدآنجا رفت و به آموختن زبان فرانسه، حساب، هندسه، علوم‌طبیعی و نظام پرداخت. سپس به معلمی دارالفنون درآمد. وی ابتدا در آن‌جا کمک معلم بود. [۶]
مستوفی، عبدالله، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه یا شرح زندگانی من، ج۲، ص۷۵.
چند سال بعد ناظم آن‌جا شد و تدریجاً رتبه سرهنگی گرفت. در ۱۲۷۸ (ه. ق) به ریاست دارالفنون رسید و در همین سمت لقب نیرالملک و منصب سرداری گرفت. در ۱۳۱۶ (ه. ق) به وزارت علوم منصوب شد و هفت سال در آن سمت باقی بود. بعد از مشروطیت در کابینه مشیرالسلطنه مجدداً وزارت علوم را عهده‌دار شد. وی در ۱۳۳۳ (ه. ق) در ۸۶ سالگی وفات می‌کند. وی از فضلا و دانشمندان قرن اخیر است که به توسعه فرهنگ کمک بسیار کرده است. اصولاً خانواده هدایت در کار نشر معارف و فرهنگ خدماتی انجام داده‌اند. از وی چهار پسر و چهار دختر باقی ماند. پسران وی عبارت بودند از: رضاقلی، هدایتقلی، کریم و سلیمان. رضاقلی پس از وفات پدر نیرالملک لقب گرفت. هدایتقلی اعتضادالملک لقب داشت و فرزندانش محمود، صادق و سرلشگر عیسی هدایت بودند. کریم طبیب شد و درجه سرلشگری در ارتش یافت. سلیمان دانشکده سن‌سیر فرانسه را طی کرد و در جوانی درگذشت. [۷]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۳، ص۱۷۲۳ - ۱۷۲۴.
۴ - حسینقلی‌خان مخبرالدولهپسر ارشد علیقلی‌خان مخبرالدوله که در۱۲۶۴ (ه. ق) متولد شد. تحصیلات ابتدایی خود را تحت نظر معلمین خصوصی گذراند و علوم مختلف را آموخت. در ۲۰ سالگی وارد وزارت تلگراف شد. در ۱۳۰۱ (ه. ق) از طرف ناصرالدین‌شاه مخبرالملک لقب گرفت. در ۱۳۱۳ به مدت ده سال به وزارت پست و تلگراف منصوب شد. در ۱۳۱۵ بعد از وفات پدر مخبرالدوله لقب گرفت. بعد از صدور مشروطیت از نزدیکان محمدعلی‌شاه شد. هنگام به توپ بستن مجلس به فرمان محمدعلی‌شاه، وی در کابینه مشیرالسلطنه وزیر پست و تلگراف بود. مجموعاً در پنج کابینه مشیرالسلطنه وزیر بود. بعد از خلع محمدعلی‌شاه خانه نشین شد. سرانجام در ۱۳۳۵ (ه. ق) در ۷۱ سالگی درگذشت. [۸]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۳، ص۱۷۲۳ - ۱۷۲۴.
۵ - مرتضی‌قلی‌خان هدایتمعروف به صنیع‌الدوله، اولین رییس مجلس شورای ملی فرزند علیقلی‌خان مخبرالدوله داماد مظفرالذین‌شاه قاجار و متولد ۱۲۷۳ (ه. ق) است. تحصیلات ابتدایی را در تهران آغاز کرد و سپس به دارالفنون رفت. و بعد نیز برای ادامه تحصیل به آلمان رفت. با درجه مهندسی معدن به ایران برگشت و صنیع‌الدوله لقب گرفت. در کابینه‌ای که به ریاست سنی مخبرالدوله تشکیل شد، به وزارت خزانه منصوب گردید. زمانی هم وزیر پست شد. از آن‌جا که افکار مشروطه‌خواهی داشت، مظفرالدین‌شاه ریاست هیئت تنظیم نظامنامه انتخابات را به او سپرد. در ۱۲۸۵ (ه. ش) (۱۳۲۴ (ه. ق)) مشیرالدوله صدراعظم به دستور مظفرالدین شاه، یک هیئت پنج نفری را که دو پسر خود او میرزا حسن‌خان و میرزا حسین‌خان و آقایان صنیع‌الدوله و محتشم‌السلطنه و نیز شخص مخبرالسلطنه عضو آن بودند، برای تدوین نظامنامه انتخابات اولین دوره مجلس تعیین کرد. [۹]
بهار، محمدتقی، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج۱، ص۶.
در مجلس اول از طرف اعیان و ملاکان وکیل و سپس به ریاست مجلس انتخاب شد. بعد از مدتی خود از ریاست کناره‌گیری کرد. در کابینه نظام‌السلطنه ابتدا وزیر فواید عامه و سپس وزیر دارایی شد. بعد از استبداد صغیر نیز در کابینه سپهدار تنکابنی ابتدا وزیر فواید عامه و سپس وزیر معارف شد. در کابینه مستوفی‌الممالک وزارت مالیه را بر عهده گرفت و سرانجام در ۱۳۲۹ به وسیله یک گرجی تبعه روس مورد سوءقصد قرار گرفت و درگذشت. همسر وی احترام‌السلطنه (دختر مظفرالدین‌شاه.) بود. وی چهار پسر و شش دختر داشت. احترام‌السلطنه در میانسالی درگذشت و پس از فوت او به دستور مظفرالدین‌شاه برای فرزندان ذکور وی سالیانه پانصدتومان و برای فرزندان اناث سالیانه (در کتاب خاندانهای حکومتگر ایران ماهیانه ذکر شده است.) دویست‌تومان مواجب تعیین کردند. پس از قتل صنیع‌الدوله حقوق فرزندان ذکور به هزارتومان و فرزندان اناث به پانصد تومان افزایش یافت. [۱۰]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۳، ۱۷۳۲ - ۱۷۳۴.
۶ - مهدیقلیخان هدایتپسر علیقلی‌خان مخبرالدوله که در هفتم شعبان ۱۲۸۰ (ه. ش) به دنیا آمد. در ۱۲۹۵ (ه. ق) برای تحصیل همراه برادرش راهی آلمان شد و بعد از دو سال به تهران بازگشت. در ۱۳۰۵ (ه. ق) منصب سرتیپی گرفت. در ۱۳۰۷ (ه. ق) با دخترعمویش نیرالملوک ازدواج کرد. در ۱۳۱۵ (ه. ق) رییس گمرکات آذربایجان شد. از ۱۳۱۷ (ه. ق) به ریاست مدرسه علمیه رسید. زمان شش پادشاه را درک کرده بود و زبده خاطراتش را تحت عنوان خاطرات و خطرات انتشار داد. از لابلای خاطرات این دولت‌مرد سرشت نظام شاهی را می‌توان فهمید. [۱۱]
عباسی، ابراهیم، دولت پهلوی و توسعه اقتصادی، مرکزاسناد انقلاب اسلامی، ص۱۳۳.
قریب سی‌سال در صحنه سیاسی ایران بازیگری داشت. در غالب کابینه‌ها عضویت داشت. سه بار والی آذربایجان و یکبار والی فارس بود. از همه مهمتر متجاوز از شش سال در اوایل سلطنت رضاشاه رییس‌الوزرای ایران بود و در تمام بازی‌های سیاسی آن زمان نقش اول برعهده او بود. تمدید قرارداد ۱۹۳۳ نفت در دوران نخست‌وزیری او انجام گرفت. [۱۲]
عاقلی، باقر، مشاهیر رجال، ص۲۴۷ و ۲۴۸.
۶.۱ - دوره فعالیت و شهرت مخبرالسلطنهدوره فعالیت و شهرت مخبرالسلطنه از ۱۳۲۴ (ه. ق) و مصادف با انقلاب مشروطیت آغاز می‌شود. [۱۳]
بامداد، مهدی، رجال، ج۴، ص۱۸۵.
وی در انتخابات مجلس اول در دوره‌ی مشروطه مامور نظارت بر انتخابات بود. [۱۴]
مروار، محمد، مجلس شورای ملی دوره‌های ۲۱ تا ۲۴، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص۴۴.
در زمان قیام خیابانی در تبریز وی والی آذربایجان بود و از آن‌جا که از سوی مردم آذربایجان متهم به قتل خیابانی بود مشیرالدوله (رییس‌الوزرای وقت) از او دفاع کرد. [۱۵]
مکی، حسین، تاریخ بیست ساله، ج۱، ص۶۰ -۶۱.
مخبرالسلطنه به دنبال تعطیلی مجلس قوای حکومت ملی و ذخیره قشونی را تسلیم انجمن ایالتی آذربایجان کرده به اروپا رفت. [۱۶]
مقصودی، مجتبی، قومیتها و نقش آنان در تحولات سیاسی سلطنت محمدرضاشاه، مرکزاسناد انقلاب اسلامی، ص۱۰۱.
ملک‌الشعرای بهار ضمن نحوه انتخاب مخبرالسلطنه به ایالت آذربایجان، واقعه خیابانی را توصیف می‌کند. [۱۷]
بهار، محمدتقی، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ص۵۳.
عبدالله مستوفی نیز در خاطرات خود مخبرالسلطنه را به خاطر سرکوب قیام می‌ستاید. [۱۸]
مستوفی، عبدالله، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه یا شرح زندگانی من، ج۳، ص۱۲۸ و ۱۲۹.
در پی اعلان نظام اجباری سربازگیری در آبان ۱۳۰۶ (ه. ش) که مردم اصفهان شورش برپا کردند و به همراهی حاج آقانورالله اصفهانی به قم مهاجرت کردند. دولت وحشت کرده بود در نهایت مخبرالسلطنه رییس‌الوزرا و تیمورتاش با وجود وعده‌ها و امضای تعهدنامه دولت با وقت‌گذرانی و تفرقه بین مهاجرین توانستند بر اوضاع کنترل یابند. [۱۹]
فیاضی، عمادالدین، زندگینامه و شخصیت اجتماعی- سیاسی آیت‌الله العظمی‌حاج شیخ عبدالکریم حایری، ص۸۷ -۸۸.
در جریان فعالیت کمونیست‌های اردبیل و آستارا در آبان ۱۳۰۹ (ه. ش) برخلاف بسیاری که معتقد به سرکوبی بودند مخبرالسلطنه توصیه به بی‌اعتنایی نسبت به آنان می‌کرد. [۲۰]
حسام، فرحناز، دولت و نیروهای اجتماعی در عصر پهلوی اول، ص۱۶۳ -۱۶۴.
۷ - محمدقلی‌خان هدایتمحمدقلیخان هدایت (مخبرالملک) پسر کوچکتر علیقلی‌خان مخبرالدوله بود. تحصیلاتش را در تهران در درالفنون و بعد در پاریس تکمیل کرد. قبل از مشروطیت شغل دولتی نداشت و اولین باری که مجلس شورای ملی تشکیل شد (۱۳۲۴ ق) ر تهران از طرف تجار وکیل گردید امّا نپذیرفت. پس از به توپ بستن مجلس در ۱۳۲۶ (ه. ق) شغلی نداشت. در سال ۱۳۲۷ (ه. ق) رییس ضرابخانه شد. نامزد وزارت دارایی شد ولی باز هم قبول نکرد. در ۱۳۳۶ (ه. ق) در کابینه میرزاحسن‌خان مستوفی‌الممالک به وزارت مالیه رسید. [۲۱]
علوی، سیدابوالحسن، رجال عصر مشروطیت، ص۱۰۱.
وفاتش در ۱۳۲۹ (ه. ش) رخ داد.۸ - غلامرضاخان هدایتغلامرضاخان هدایت (مخبرالدوله سوم) فرزند حسینقلی‌خان مخبرالدواله دوم که بعد از مرگ پدر لقب مخبرالدوله گرفت. پس از انجام تحصیلات ابتدایی و متوسطه در دارالفنون به اروپا اعزام شد. پس از بازگشت طبق سیره خانوادگی وارد خدمت در پست و تلگراف شد و مشاغل مختلفی در آن وزارتخانه عهده‌دار شد. بعد از وفات پدر در ۱۳۳۲ (ه. ق) از طرف احمدشاه مخبرالدوله لقب گرفت و به معاونت وزارت پست و تلگراف منصوب شد. چندی هم کفالت وزارتخانه به او رسید. در اوایل سلطنت رضاشاه به وزارت داخله منتقل شد. چندی حکمران همدان، بوشهر و اراک بود. فرزندانش غلامعلی، ارتشبد عبدالله و مهندس خسرو هدایت بودند. وی در ۱۳۲۹ (ه. ش) در تهران درگذشت. [۲۲]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۳، ص۱۷۲۵.
۹ - حسنعلی کمال هدایتملقب به نصرالملک فرزند حسینقلی خان مخبرالدوله دوم که در ۱۲۶۰ (ه. ش) در تهران متولد شد بعد از تحصیلات مقدماتی جهت تحصیلات تکمیلی به اروپا رفت. در پاریس نیابت سفارت ایران را عهده‌دار شد. پس از صدور فرمان مشروطیت به ایران آمد و در انتخابات دوره اول از طرف اعیان تهران به وکالت انتخاب شد. در همین سمت از طرف احمدشاه نصرالملک لقب گرفت. در انتخابات دوره دوم مجدداً به وکالت رسید. پس از این دوره مجلس به وزارت خارجه رفت. در ۱۲۹۲ (ه. ش) به ریاست دفتر و دبیرخانه رییس‌الوزرا منصوب شد. در ۱۲۹۳ (ه. ش) با رییس‌الوزرایی مشیرالدوله به عضویت کابینه درآمد و مسئولیت وزارت پست و تلگراف و فوایدعامه را عهده‌دار شد. بعد از آن نیز در غالب کابینه‌ها عضویت داشت. چندی هم حکومت تهران، اصفهان و فارس را به عهده داشت. در ۱۳۲۸ با تشکیل اولین دوره سنا، سناتور تهران شد. وی در ۱۳۳۵ (ه. ش) وفات یافت. [۲۳]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۳، ص۱۷۲۵.
۱۰ - مصطفی‌قلی کمال هدایتملقب به فهیم‌الدوله فرزند حسینقلی‌خان مخبرالدوله دوم که در ۱۲۹۷ (ه. ق) در تهران متولد شد. وی نیز مانند سایر اعضای خاندان خود برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت و به استخدام وزارت خارجه درآمد. نماینده مجلس در دوره اول شد و بعد به وزارت داخله منتقل شد. بعد مجدداً به وزارت خارجه بازگشت. در کابینه مشیرالدوله در ۱۳۰۲ به سمت وزیر پست و تلگراف منصوب شد. به دلیل میهمانداری از جشن هزاره فردوسی در ۱۳۱۳ (ه. ش) مورد تشویق رضاشاه قرارگرفت. بعداز شهریور ۱۳۲۰ (ه. ش) چندی استانداری اصفهان راداشت و سپس به کرمانشاه منتقل شد و در ۱۳۲۸ (ه. ش) درگذشت. [۲۴]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۳، ص۱۷۲۵.
۱۱ - غلامعلی هدایتغلامعلی هدایت (مکرم‌الملک) فرزند ارشد غلامرضاخان هدایت و متولد ۱۲۷۷ است. بعد از اتمام تحصیل در دارالفنون به وزارت پست و تلگراف و سپس وزارت داخله شد. سپس به دادگستری رفت. سرانجام در ۱۳۲۶ درگذشت. [۲۵]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۳، ص۱۷۲۵.
۱۲ - رضاقلی هدایتمعروف به نیرالملک فرزند ارشد محمدجعفرخان نیرالملک رییس دارالفنون متولد ۱۲۵۰ (ه. ش) است. بعد از مرگ پدر به ریاست دارالفنون رسید و لقب نیرالملک را گرفت و مدتی با حفظ سمت وزیر معارف بود. در ۱۲۹۹ در کابینه مشیرالدوله به وزارت پست و تلگراف معرفی شد و بعد از کودتای ۱۲۹۹ نیرالملک در کابینه سیدضیاء وزیر معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه بود. [۲۶]
بهار، محمدتقی، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ص۹۳.
در ۱۳۰۰ علیرغم مخالفت و اعتراض نمایندگان، رضاقلیخان به عنوان وزیر معارف در کابینه مشیرالدوله انتخاب شد. [۲۷]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ص۱۷۲۵.
یعنی مشیرالدوله مانع از دنبال کردن قضیه گردید و محمود جم را به وزارت تعیین کرد. [۲۸]
مکی، حسین، تاریخ بیست ساله، ج۲، ص۴۷.
مخبرالسلطنه وی را که برادر همسر و پسرعمویش بود و کفالت دیوانعالی تمیز با او بود در هیئت نظارت بانک ملی جا داد. [۲۹]
مکی، حسین، تاریخ بیست ساله، ج۲، ص۴۱۳.
قوام‌السلطنه پس از رسیدن به نخست‌وزیری وی و چند تن دیگر را که از همکاران سردارسپه بودند به دولت راه نداد. [۳۰]
بهنود، مسعود، دولتهای ایران از اسفند ۱۲۹۹ تا بهمن ۱۳۵۷ از سیدضیاء تا بختیار، ص۴۵.
وفات او در ۱۳۲۴ (ه. ش) بود.۱۳ - سرلشگردکتر کریم هدایتفرزند جعفرقلی‌خان نیرالملک و متولد ۱۲۶۵ است. تحصیلاتش دکترای شیمی و پزشکی از دانشگاه لیون بود. بعد از بازگشت به ایران در ارتش خدمت می‌کرد و به درجات سرتیپی، رییس بهداری و سرلشگری ارتقاء یافت. در ۱۳۵۲ در ۸۷ سالگی درگذشت. [۳۱]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ص۱۷۲۹ - ۱۷۳۰.
۱۴ - هدایتقلی‌خان هدایتمعروف به اعتضادالدوله، فرزند جعفرقلی‌خان نیرالملک و متولد ۱۲۵۲ (ه. ش) در تهران است. پس از انجام تحصیلات در دارالفنون در همان‌جا مشغول به کار شد. سپس به وزارت معارف منتقل شد. در ۱۳۰۶ با تشکیل کابینه توسط مخبرالسلطنه، وی به ریاست دفتر مخبرالسلطنه انتخاب شد و بعد از او در زمان فروغی هم در سمت خود باقی بود. پسرانش سرلشگرعیسی، محمود و صادق هدایت و دخترانش اخترالملوک، انورالملوک و اشرف‌الملوک بودند. دامادهایش محمدعلی دولتشاهی، سپهبد حاج‌علی رزم‌آرا و هدایت بودند. [۳۲]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ص۱۷۲۹ - ۱۷۳۰.
۱۵ - سرلشگر عیسی هدایتفرزند هدایتقلی‌خان هدایت (اعتضادالملک) و متولد ۱۲۷۴ (ه. ش) است. پس از اتمام دارالفنون وارد مدرسه نظام قزاقخانه شد و در ۱۳۳۳ سرتیپی و در ۱۳۳۷ درجه سرلشگری احراز کرد. وی رییس دادگاه نیز بوده است. (ازجمله دادگاه رسیدگی به محافظین منزل مصدق به نقل از روزنامه اطلاعات مورخ ۲۸/۱۱/۱۳۳۳.) در نودسالگی در تهران درگذشت. [۳۳]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ص۱۷۲۸ - ۱۷۲۹.
۱۶ - ارتشبد عبدالله هدایتفرزند غلامرضاخان مخبرالدوله و متولد ۱۲۷۸ در تهران است. اولین ارتشبد ایران که چندین سال در کابینه‌های مختلف وزیر جنگ و مدتی رییس ستاد ارتش بود. تحصیلات تکمیلی را در دانشکده «فن‌تن‌بلو» در رشته تخصصی توپخانه گذراند. [۳۴]
اورجی نیک‌آبادی، فاطمه و پاشازاده، غلامعلی، حزب مردم به روایت اسناد، ص۱۱۷.
وی در کنار سایر ارتشیان در روابط با اسراییل نقش برجسته‌ای بازی می‌کرد و مسافرت‌هایی نیز به اسراییل داشت. [۳۵]
فلاح نژاد، علی، مناسبات ایران و اسراییل در دوره‌ی پهلوی دوم، ص۱۳۱.
در این سمت وی با هرزوگ رییس اطلاعات ارتش اسراییل در کاخ مرمر دیدار داشت. در این دیدار علاوه بر صحبت بر روی چندین مسئله، هرزورگ خواستار روندی شد که منجر به شناسایی رسمی اسراییل از جانب ایران می‌گردید. [۳۶]
منصوری، جواد، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ص۳۰۹.
وی از کسانی بود که خواستار به جریان انداختن پرونده قتل رزم‌آرا و محاکمه قاتلانش بود. [۳۷]
منصوری، جواد، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ص۵۳.
وی به اتهام سوءاستفاده تحت تعقیب قرار گرفت و محاکمه و زندانی شد. طبق عقیده طلوعی علت تعقیب او این بود که در مقابل مداخلات آمریکایی‌ها در امور ارتش مقاومت می‌کرد و آمریکایی‌ها برای او پرونده‌سازی کردند. [۳۸]
طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ج۲، ص۹۲۶.
وی در ۲۴ اسفند ۱۳۳۹ (ه. ش) به همراه چند افسر دیگر از کار برکنار شد. [۳۹]
پایگاههای انقلاب اسلامی، مساجد به روایت اسناد ساواک کتاب اول مسجد جلیلی، ص۳۰۴.
محمدرضاشاه نیز برای قدرت‌نمایی خود در ارتش و اجرای نظریات مستشاران آمریکایی این چند تن را به حبس کشید. [۴۰]
اقبال آشتیانی، عباس و عاقلی، باقر، تاریخ ایران پس از اسلام، ص۸۰۹.
هدایت پس از آزادی از زندان غالباً در بستر بیماری بود تا سرانجام در۲۲ فروردین ۱۳۴۷ (ه. ش) در ۶۹ سالگی درگذشت. [۴۱]
سپهبد مهدیقلی علوی مقدم به روایت اسناد ساواک، ص۲۱۰.
وی مدتی نیز رییس دانشگاه جنگ بود. [۴۲]
فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۱، ص۶۵۰.
هم‌چنین هدایت صاحب ۹ جلد کتاب می‌باشد که عمدتاً در زمینه جنگ، اسلحه‌شناسی و توپخانه نوشته شده است. [۴۳]
رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک رشیدیان‌ها، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ج۱، ص۲۲.
۱۷ - محمود هدایتقاضی عالی رتبه، مترجم، نقاش، شاعر و موسیقیدان. فرزند هدایتقلی هدایت و در ۱۲۷۶ در تهران متولد شد. هنر نقاشی را نزد کمال‌الملک آموخت. در ۱۳۰۲ وارد خدمات قضایی شد. در ۱۳۲۹ معاون نخست‌وزیر رزم‌آرا شد و این سمت را در کابینه بعدی (علاء) حفظ کرد. در رده‌بندی کارمندان دولت در «طرح تصفیه کارمندان» به همراه عبدالله هدایت جزء کارمندان بند الف بود. [۴۴]
بهنود، مسعود، دولتهای ایران از اسفند ۱۲۹۹ تا بهمن ۱۳۵۷ از سیدضیاء تا بختیار، ص۳۱۷.
در حکومت مصدق به مستشاری دیوانعالی کشور مشغول شد. در ۱۳۳۴ مجدداً معاون نخست‌وزیر شد. خواهر وی همسر سپهبد رزم‌آرا بود و صادق هدایت نویسنده برادر کوچکتر اوست. وی معاون رزم‌آرا بود که بعد از قتل رزم‌آرا نقش علم را در قتل او فاش کرد. [۴۵]
طلوعی، محمود، معماهای تاریخی رازهای ناگشوده در تاریخ معاصر ایران، ص۲۳۹.
وی در ۱۳۶۷ درگذشت. [۴۶]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ص۱۷۳۱ - ۱۷۳۲.
۱۸ - مهندس خسرو هدایتفرزند غلامرضامخبرالدوله در ۱۲۸۳ (ه. ش) در تهران به دنیا آمد. از چهره‌های انگلوفیل سرشناس سالهای پس از شهریور ۱۳۲۰ بود که به داشتن روابط ویژه با اشرف پهلوی شهرت داشت. [۴۷]
دکتر علی امینی به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ص۱۷۹.
نماینده مجلس ۱۵ و معاون نخست‌وزیر د ر۱۳۳۴ در کابینه حسین علاء بود. در دولتهای اقبال [۴۸]
رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک دکتر منوچهر اقبال، ص۲۱.
و شریف امامی [۴۹]
رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک عبدالعظیم ولیان، ص۶۵.
(۳۹-۱۳۳۶) معاون پارلمانی، قائم‌مقام نخست‌وزیر در سازمان برنامه و وزیر مشاور بود. وی از اسفند ۱۳۳۹ تا اسفند ۱۳۴۲ سفیر ایران در بلژیک بود. از آذر ۴۹ تا آذر ۵۰ سفیر در واتیکان و سپس سفیر ایران در ژنو شد و در ۱۳۵۲ درگذشت. [۵۰]
فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۲، ص۴۰۰.
وی یکی از اداره‌کنندگان اتحادیه کارگران معروف به «اسکی» بود. [۵۱]
طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ج۱، ص۳۷۸.
خسروهدایت مدتی عضو حزب ایران بود و به علت ائتلاف از حزب استعفا داد. پس از آن داخل در حزب دموکرات قوام‌السلطنه شد. [۵۲]
ضیاءظریفی، ابوالحسن و سعیدی، خسرو، خاطرات مهندس احمد زیرک‌زاده پرسش‌های بی‌پاسخ در سالهای استثنایی، ص۲۱۹.
وی عضو لژ فراماسونری نیز بوده است. [۵۳]
رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، جعفر شریف‌امامی، ص۴۴۶.
۱۹ - علیقلی هدایتفرزند مرتضی قلی‌خان صنیع‌الدوله و متولد ۱۲۷۷ است. تحصیلات وی در کشاورزی در آلمان است. وی با کمک عمویش مخبر السلطنه از طرف ایالت خمسه فارس به وکالت رسید. (دوره‌های ۹و ۱۰و ۱۱و ۱۲و ۱۳). تاسیس کارخانه صنایع غذایی یک‌ویک از اقدامات اوست. [۵۴]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۳، ص۱۷۲۸.
۲۰ - مسعود هدایتفرزند غلامعلی هدایت (مکرم‌الملک) و متولد ۱۲۹۹ در تهران بود. با لیسانس حقوق قضایی وارد دادگستری شد. وی به مدیرکل اداری وزارت دادگستری نیز رسید. [۵۵]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۳، ص۱۷۲۸.
از اعضای فراماسونری بود که به درجات عالی در آن تشکیلات رسید. [۵۶]
رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک جمال امامی، ص۱۹.
۲۱ - سعید هدایتفرزند غلامعلی هدایت (مکرم‌الملک) و متولد ۱۲۹۷ در تهران بود. وکیل مردم زنجان در دوره ۱۹ و مردم تهران (و نماینده از حزب مردم) [۵۷]
سفری، محمدعلی، قلم و سیاست، ص۳۳۶.
در دوره ۲۰ بود. در ۱۳۷۸ در لندن درگذشت. وی زمانی قائم‌مقام دبیرکل حزب مردم بود. [۵۸]
اورجی نیک‌آبادی، فاطمه و پاشازاده، غلامعلی، حزب مردم به روایت اسناد، ص۶۶.
۲۲ - صادق هدایتنویسنده مشهور ایرانی فرزند اعتضادالملک است. وی در یک خانواده اشرافی مرتبط با دربار قاجار و بعد از دو پسر و دو دختر بدنیا آمد. [۵۹]
دفتر پژوهش‌های موسسه کیهان، نیمۀ پنهان سیمای کارگزاران، ج۷، ص۲۵.
در ۱۳۰۸ به فرانسه و در ۱۳۱۵ به هندوستان رفت. آثار و ترجمه‌های بسیاری دارد. سرانجام در ۱۳۳۰ در پاریس با گاز خودکشی کرد. [۶۰]
دفتر پژوهش‌های موسسه کیهان، نیمۀ پنهان سیمای کارگزاران، ج۷، ص۳۳۰ – ۳۳۲.
وی به آثار معتبر ادبیات فرانسه آشنا بود. [۶۱]
طباطبایی، حسن، حکایتهایی از رجال عصر پهلوی، ص۱۶۰
۲۳ - پانویس
۲۴ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «خاندان هدایت»، تاریخ بازیابی ۹۵/۳/۲۳. رده‌های این صفحه : تراجم | خاندان ها | خاندان های ایرانی | سفیران عصر پهلوی | شاعران | فراماسون ها | مقالات پژوهه | نمایندگان مجلس ملی | وزیران عصر پهلوی
|